خشک شدن یک دریاچه مهم دیگر در کشور؟
به گزارش گل بخر، مدیر پیشین مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر می گوید: آخرین پیش بینی درباره ی دریای خزر از طرف کارشناسان آلمانی و روسی برمبنای مدلهای اقلیمی بوده، دو سناریو را برای دریای خزر پیش بینی کردند که برمبنای آن تا انتهای قرن21 یعنی 76سال آینده، خزر گرفتار کاهش تراز آب خواهد شد که خوش بینانه آن 9متر است و بدبینانه آن 18متر.» نکته ای که وجود دارد خزر غیرقابل پیش بینی است و ممکنست بر خلاف این دو سناریو، روندش تغییر کند و باردیگر آب بالا بیاید.
به گزارش گل بخر، آخرین خبرها درباره ی دریای خزر نگران کننده است. علی بیت الهی، رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی می گوید: «میزان فرونشست در سواحل مازندران به ۹سانتی متر در سال رسیده؛ درحالی که در ۵سال گذشته فرونشست در این منطقه صفر بوده است.» تحقیقات کارشناسان فرونشست زمین را نشان می دهد، رشد این فرونشست دارد به گیلان کهن هم می رسد. دریای خزر چشم و چراغ ایران است. نه فقط خاطرات جمعی بلکه اقتصاد مردم هم با آن گره خورده و حتی به زودی زندگی در شمال ایران را هم به خطر می اندازد. اما ماجرای این فرونشست، ریشه در چه اتفاقی دارد؟ این سوالی است که مدت هاست در شبکه های اجتماعی جنجالی شده و برمی گردد به موضوعی که مدتی پیش معصومه بنی هاشمی، مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو اعلام نمود: «سطح آب دریای خزر در سال۱۴۰۱ نسبت به سال۱۴۰۰، معادل ۲۶سانتی متر کم شده است. این کاهش در حالی است که در سال۱۴۰۰ نیز سطح آب ۲۴سانتی متر کم شده بود. در مجموع در ضمن دو سال اخیر سطح آب خزر حدود ۵۰سانتی متر کم شده است. این در شرایطی است که از سال۱۳۷۴تاکنون سطح آب دریای خزر روندی کاهشی داشته و در طول این مدت حدود دو متر از ارتفاع آب این دریا کم شده است.»، اما چرا آب دریای خزر دارد آب می رود؟
دنیای اقتصاد در گزارشی نوشت، صاحب نظران این حوزه، دو عامل مهم در کاهش سطح آب دریای خزر را مطرح می کنند؛ نخست و شاید مهم ترین عامل آن، کاهش ریزش های جوی و افزایش تبخیر است. در چند سال قبل به علت گرم شدن کره زمین خصوصاً حوضه آبریز خزر که همیشه نسبت به متوسط جهانی دو تا چهار برابر گرم تر می شود، سبب شده است میزان بارش کم و در مقابل تبخیر بیشتر شود. دیدگاه دوم، اما مبتنی است بر سدسازی های اخیر روسیه روی ورودی آب رودخانه ولگا که به دریای خزر می ریزد.
علی سلاجقه، معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست هم بر این دیدگاه دوم صحه گذاشته و جلال محمودزاده، نماینده مهاباد هم در مجلس بر آن تاکید کرده است: «روسیه با سدسازی خود روی ولگا نشان میدهد همچون ترکیه و افغانستان برای منافع خود حاضر به نادیده گرفتن حق سایر کشورها است.» هم اکنون خیلی از مردم بدنبال پاسخ پرسش اساسی تری هستند. اگر روند کاهش دریاچه خزر ادامه پیدا کند، چه آینده ای برای آن پیش بینی می شود؟ در این گزارش می خواهیم به این پرسش از دیدگاه چندین کارشناس پاسخ دهیم.
خزر غیرقابل پیش بینی است
همایون خوشروان، مدیر پیشین مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر می گوید: «آخرین پیش بینی درباره ی دریای خزر از طرف کارشناسان آلمانی و روسی برمبنای مدلهای اقلیمی بوده، دو سناریو را برای دریای خزر پیش بینی کردند که برمبنای آن تا انتهای قرن۲۱ یعنی ۷۶سال آینده، خزر گرفتار کاهش تراز آب خواهد شد که خوش بینانه آن ۹متر است و بدبینانه آن ۱۸متر.» خوش روان، اما تاکید می کند: «نکته ای که وجود دارد خزر غیرقابل پیش بینی است و ممکنست بر خلاف این دو سناریو، روندش تغییر کند و باردیگر آب بالا بیاید.»
این کارشناس در پاسخ به این که چطور می شود جلوی این اتفاق را گرفت، پاسخ قاطعی دارد: «جلوی این اتفاق را نمی توان گرفت؛ چونکه به خاطر گرمایش زمین همه مناطق دارند عکس العمل های متفاوتی نشان می دهند؛ اما ما می توانیم خودمان را با این پدیده سازگار نماییم و در سواحل خزر دخل و تصرف نداشته باشیم. برخی می خواهند از این فرصت استفاده و ساحل را تصرف کنند و برای منافع شخصی دست به ساخت وساز بزنند که این امر تبعات بسیار دارد.» او به دهه۵۰ اشاره می کند که عقب نشینی دریای خزر صورت گرفت و بمحض عقب نشینی، سرمایه گذاران تپه های ماسه ای را صاف و آغاز به شهرک سازی کردند. شهرک های خزرشهر و آمودریا و خیلی شهرک های دیگر در همین زمان ساخته شدند؛ ولی وقتی باردیگر آب دریا بالا آمد، این شهرک ها به شدت لطمه دیدند. ما نباید باردیگر این اشتباه را تکرار و خط ساحلی را اشغال نماییم.»
این عضو هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه های دریایی همین طور می گوید: «برخی بر این باورند که روسیه با بستن رودخانه ولگا سبب شده است این اتفاق بیفتد که به اعتقاد من این نظر کاملا غلط است؛ بدین سبب که اگر روسیه بخواهد آب رودخانه ولگا را ببندد، خساراتی که تحت تاثیر این پروسه برایش ایجاد می شود، بمراتب بیش از خساراتی است که در کشورهای دیگر متحمل می شوند.» خوشروان کاهش دادن آب دریای خزر را به خاطر استخراج نفت بی پایه و اساس می داند: «هیچ سندی در این رابطه وجود ندارد. استخراج نفت در داخل آب هم امکان پذیر است. ربطی به این ندارد که باید دریا عقب نشینی کند تا ما نفت استخراج نماییم. این حرف ها الکی است. نفت در مناطق خزر در اعماق ۳۰متر است. اگر ۱۸متر هم پایین بیایند به مخازن نفتی نمی رسند.»
ولگا؛ قلب تپنده خزر
«دریای خزر باقی مانده دریای وسیع مدیترانه، آرال و سیاه است که در طول یک میلیون سال قبل زمین شناسی جدا شده است. حالا این دریای گسترده به هیچ جا راه ندارد؛ بدین سبب نوساناتش منحصر به فرد است و شامل خاصیت های خاص خودش؛ بدین سبب این دریایی که در ابتدا شور بوده به علت ورودی رودخانه های مختلف از چهار جهت آبش شیرین تر و به اصطلاح لب شور شده است. میانگین شوری بخش های جنوبی دریای خزر حدود ۱۳گرم در لیتر، در وسط از باکوی آذربایجان به بالا حدود ۶گرم در لیتر و در خزر شمالی و ورودی ولگا و قرقیزستان حدود یک تا دوگرم شوری دارد. این کاهش شوری به علت ورودی سالانه میلیونها متر مربع آب رودخانه ولگا بوده و در حقیقت ۸۵درصد سهم ورودی آب شیرین دریای خزر را ولگا به عهده دارد.»
محمدرضا فاطمی، کارشناس و استاد دانشگاه با ارائه شرح حالی از دریای خزر به این نتیجه می رسد که باتوجه به شرایط وجودی این دریا میزان بارندگی و اقلیم حوضه چندین هکتاری ولگا نقش مهمی در نوسانات آب دریای خزر ایفا می کند. او این نوسات را دو دسته می داند: «یکی از نوسانات کوتاه مدت که ۲۰ساله است و دیگری نوسانات بلندمدت که در حدود ۱۰۰سال است.» فاطمی می گوید: «آنچه ما تا حالا توانستیم ثبت نماییم نوسانات کوتاه مدت است که دریای خزر هر ۲۵سال یک دفعه عقب می رفته و باردیگر برمی گشته است. آخرین بار افزایش آب خزر اوایل دهه۸۰ بود و ما آنرا در سواحل شمالی حس کردیم. آب بالا آمد و ویلاهای ساحلی را که موقع عقب نشینی تولید شده بودند، تخریب کرد.»
او نیز همچون خوشروان اعتقاد دارد: «در آن سال ها یک کار اشتباه انجام شد که مردم تمام خط ساحلی را سنگ ریختند و به سواحل لطمه زدند و حالا که آب کاهش پیداکرده، صحنه بسیار زشتی به وجود آمده و یکپارچگی ساحل از دست رفته است.» فاطمی یادآوری می کند که برمبنای پیش بینی دوره ای آب دریای خزر در اوایل قرن بیستم باید برمی گشت و از عقب نشینی پیشین بالا می آمد؛ اما تا امروز این اتفاق نیفتاده است.»
بالا نیامدن آب دریای خزر به اعتقاد فاطمی بدین سبب است که کره زمین گرم تر شده است: «به دلیل گرمای هوا در سیبری زمین هایی که یخبندان بوده و قابل کشاورزی نبوده از فضای سرد خارج و تبدیل به اراضی قابل کشاورزی شده است.» این کارشناس بر این باور است: «به همین دلیل روسیه آغاز به سدسازی گوناگون بیش از ۵۰سد در ورودی ولگا کرده است که بتواند آب آنرا برای کشاورزی ببرد به همین خاطر کاهش آب خزر پس از سدسازی ها بسیار ملموس شده است.» او تاکید می کند: «با توجه به برنامه هایی که روسیه برای توسعه کشاورزی دارد و همین طور تحریم های اخیر مطمئنا این عمل تشدید می شود و ورودی آب ولگا کاسته می شود.
از طرف دیگر با گرم شدن هوا میزان تبخیر از سطح خزر افزوده شده است. در همین حال رودخانه های ورودی کشورهای آذربایجان، قرقیزستان و ترکمنستان نیز کاهش پیدا کرده است. باتوجه به همه این عوامل به نظر من تا ۵۰سال دیگر حتما آب دریای خزر کاسته می شود.» او دریای خزر را با دریاچه ارومیه مقایسه می کند: «به نظر من عقب رفتگی دریای خزر غیرقابل بازگشت است و هنوز هم ادامه دارد.»
این کارشناس آینده خوبی نه برای خزر و نه دریاچه های لب شور دیگر پیش بینی نمی کند: «آینده ای همچون ارومیه در انتظار خزر است. هرچند عمق خزر ۱۰۰۰متر است و این زمان خشک شدنش را طولانی تر می کند. دریاچه ارومیه، اما فقط حدود ۸متر عمق میانگینش بود؛ بدین سبب در عرض ۲۰سال خشک شد.» او معتقد است: «شانسی که ایران دارد، این است که در بخش عمیق دریای خزر قرار گرفته و فرآیند خشک شدن آن دیرتر به ما می رسد. از طرف دیگر خشک شدن دریای خزر از شمال آن آغاز می شود، بعد به خزر میانی می رسد و سپس در آخر به خزر جنوبی که احتمالاً این فرآیندی ۱۰۰ساله خواهد بود.»
او هم بر این باور است که در این زمینه هیچ کاری نمی شود؛ البته بدین سبب که کشورهای پیرامون این دریا، نگاه محیط زیستی و حافظ طبیعت ندارند. از طرف دیگر ما همیشه سبب نابودی طبیعت شده ایم. از طرف دیگر هر چقدر وضع اقتصادی مردم بدتر می شود، رعایت محیط زیست مشکل تر می شود. مگر این که تغییر بزرگی در نگاه دولتمردان به طبیعت به وجود بیاید.» این کارشناس می گوید: «وقتی ۲۰سال پیش درباره ی خشک شدن ارومیه هشدار می دادم، خیلی ها وقتی پهنه گسترده آب را می دیدند، می خندیدند و باور نمی کردند. حالا، اما خشک شدن تالاب های گمیشان، انزلی، خلیج گرگان و میانکاله یک زنگ خطر است. زنگ خطری که خیلی از موجودات و ماهی های دریایی هم در خطر قرار داده است.»
خزر هیچگاه دریاچه ارومیه نمی شود
در این میان، اما گروهی از کارشناسان هستند که ادعای خشک شدن دریای خزر تا ۷۰سال دیگر را رد می کنند و معتقدند: «پسروی آب خزر دلالت بر خشک شدن بزرگ ترین دریاچه جهان نیست؛ چونکه خزر با پنج برابر حجم آب خلیج فارس هیچ گاه به سرنوشت دریاچه ارومیه گرفتار نخواهد شد.» دراین زمینه «ایرنا» گفتگویی داشته با عزیر عابسی، فوق دکترای مهندسی عمران- محیط زیست که با قاطعیت می گوید: «دریای خزر با عمق یک هزار و ۳۵متر تحت هیچ شرایطی همانند دریاچه ارومیه خشک نمی شود.»
تحلیلی که این کارشناس ارائه می دهد، این است: «هر چند پسروی آب خزر خصوصاً در شرق این دریا در گلستان تا کیلومترها به سمت دریا پیش می رود، اما خزر خشک نخواهد شد. دریای خزر دارای ۲ چاله آب در قسمت میانه و جنوبی دریاست که بحث خشک شدن این دریا را بطور کامل منتفی می کند.» این کارشناس همین طور معتقد است: «نوسانات آب دریاچه ها دلیلهای مختلفی دارد که بهم خوردگی تراز آب مهم ترین عامل ناترازی است.» او سدسازی روسیه ورودی ولگا را یکی از عوامل کاهش آب خزر می داند: «با توجه به این که ولگا به عنوان بزرگ ترین رودخانه اروپا ۸۴درصد آب دریای خزر را تامین می کند، راه اندازی سدهای مختلف در سالهای اخیر علت اصلی ناترازی آب دریای خزر است.» با اینحال او هم هشدار می دهد: «بدون تردید تا ۲۰سال آینده وضعیت خلیج گرگان و میانکاله بدتر از شرایط فعلی خواهد شد و برای جلوگیری از پسروی خزر باید سیاست گذاری خاصی کرد.»
دریای خزر ۴۰۰ سال بدون آب ورودی دوام می آورد
در همین رابطه حمید علی زاده لاهیجانی، معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی دریای خزر هم اعتقاد دارد: «دریای خزر خشک نمی شود حتی اگر هیچ آب ورودی به این دریا راه داشته باشد، ۴۰۰ سال طول می کشد که خشک شود.» او اعتقاد دارد: «تراز آب در زمان کوتاه به علت جزر و مد، ورود آب رودخانه ای، تغییر دما و امواج بلند، تغییر می کند که برگشت پذیر است؛ اما مهم ترین دلیل تغییرات بلندمدت تراز آب، بیلان آبی خزر یعنی تفاوت آب ورودی و تبخیر از سطح دریا است.» حال باید دید که دولتمردان از میان این نظرات و دیدگاه های متناقض کارشناسان و صاحب نظران می توانند بهترین تدابیر برای مساعدت با زنده ماندن دریای خزر را انجام دهند یا نه؟
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب