نگاه به تراریخته طی سال های اخیر، بیش از آنكه در فضای علمی مطرح باشد، درگیر بحث های رسانه ای شده است. تغییر مدیریتی در سازمان حفاظت محیط زیست زمینه تغییر نگاهی در این سازمان نسبت به محصولات تراریخته را فراهم كرده است. اینكه تراریخته به محیط زیست خدمت می كند یا خیانت، هنوز محل بحث خیلی از مختصصان بیوتكنولوژی است اما آنچه تا امروز مورد توافق موافقان و مخالفان است، ضرورت نگاه علمی به این فناوری است. علاوه بر این این تغییر رویكرد در سازمان حفاظت محیط زیست سبب تولید یك سمت مشاوره ای در این سازمان شده و عیسی كلانتری رییس سازمان محیط زیست اخیرا نیره اعظم خوش خلق سیما را به عنوان مشاور فن آوری و بیوتكنولوژی خود در سازمان حفاظت محیط زیست منصوب كرده است.
نیره خوش خلق سیما- دانشیار و رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی و دارای دكترای فیزیولوژی گیاهی است.
ایسنا، در گفت و گو با او به خدمات و چالش های تراریخته همینطور دلایل تغییر رویكرد سازمان حفاظت محیط زیست نسبت این محصولات پرداخته است.
مشروح گفت وگو به شرح زیر است:
- یكی از نكاتی كه اخیرا و بیش از پیش به چشم می آید تغییر رویكرد سازمان محیط زیست نسبت به محصولات تراریخته با روی كار آمدن مدیریت جدید است، پیش از این خانم ابتكار مخالف این محصولات بودند و حالا آقای كلانتری می گوید كه این محصولات به محیط زیست كشور كمك می كند، علت این تغییر دیدگاه چیست؟
سیاست های سازمان حفاظت محیط زیست بخصوص درباره مهندسی ژنتیك در دوره های گذشته تحت تاثیر مستقیم جریان های تندرو زیست محیطی در جهان مانند صلح سبز و دوستداران زمین قرار داشته است. رفت و آمد مسئول كمپین مبارزه با مهندسی ژنتیك در خاورمیانه به نام آندرئاس فرایمولر از صلح سبز به سازمان حفاظت محیط زیست و برگزاری كنگره صلح سبز در ایران و دعوت از وانادانا شیوا یكی از رهبران صلح سبز هند و یا لیم چی كینگ در دوره های قبل، صدور بیانیه برای آزادی چند خرابكار صلح سبز در روسیه و بازنشر مطالب دوستداران زمین از جانب مدیریت سابق سازمان حفاظت محیط زیست، نشان دهنده نفوذ بالای این جریان های بازدارنده و فناوری هراس در دوره های گذشته در سازمان است. وانادانا شیوا و لیم چی كینگ از رهبران مؤثر این جریان در جهان هستند و با سرمایه بنیادهای غربی به كشورهای مختلف جهان سوم سفر و برای تقویت جنبش های ضد فناوری تلاش می كنند.
جالب اینكه فرایمولر در تاریخ ۳۱ اردیبهشت ۱۳۸۶ با ارسال ایمیل به یكی از مدیران سازمان ضمن ابراز رضایت از همكاری های قبلی به وی پیشنهاد می دهد از امكانات صلح سبز برای ریشه كن كردن كشت تراریخته در ایران استفاده كند. فرایمولر در جلسات سازمان حفاظت محیط زیست شركت و به صورت شخصی با برخی اشخاص و مسئولان این سازمان كشور ملاقات و موارد لازم را به آن ها منتقل كرد. دور جدید هجمه علیه این فناوری هم در آذر ۱۳۹۴ با برگزاری كنگره بین المللی صلح سبز در تهران با مشاركت سازمان سابق محیط زیست و برخی ان. جی. او های عامل صلح سبز در ایران شروع شد.
جریان بین المللی و استعماری مذكور با اشاعه مطالب كذب و غیرعلمی به گونه ای فضاسازی رسانه ای را سامان داده است كه سازمان حفاظت محیط زیست، رسانه ها و ان. جی. او. های تحت حمایت آن در دوره های گذشته تنها در دو مقطع در سال های ۱۳۸۳ و ۱۳۹۴ كه عزم تولید ملی این محصولات شكل گرفت اوج گرفته و در سایر مقاطع در ۱۵ سال قبل كه امریكایی ها تولیدكننده این محصولات بوده اند و ما مصرف كننده آن، هیچ نگرانی در رسانه ها دیده نمی شد. جالب آنكه مطابق آمار گمرك كشور از سال ۱۳۸۴ (سال توقف تولید برنج تراریخته تحت فشارهای رسانه ای غیركارشناسی) تا سال ۱۳۹۱ با وجود رشد ۲۷ درصدی واردات كل كشور، واردات محصولات اساسی (كه بیشتر آن از نوع تراریخته بوده است) ۵۳۰ درصد (از ۲. ۴ به ۱۲. ۸ میلیارد دلار) رشد داشت بنابراین، حاصل این جریان رسانه ای و احیانا هدف از آن افزایش شدید وابستگی كشور در یكی از شاخه های بسیار مهم و سرنوشت ساز زیست فناوری كشاورزی و تهدید امنیت غذایی بوده است.
بنیاد صلح سبز كه رهبری جریان بین المللی ضد مهندسی ژنتیك را برعهده دارد، به طور سنتی حضور فعالی در مجامع بین المللی و تدوین كنوانسیون های مرتبط داشته و ضمن تاثیرگذاری بر مقررات بین المللی با سازمان های حفاظت محیط زیست و ان. جی. او. های كشورها ارتباط دارد و اهداف خویش را از این طریق در كشورها پیش می برد. درآمد افسانه ای صلح سبز با استفاده از جلب توجه مردم با انتشار مطالب جنجالی و خلاف واقع و همینطور جذب كمك برخی شركت های تجاری و بنیادها تامین می گردد. بنیادهای صهیونیستی بزرگی همچون ترنر، والاس، راسموسن و راكفلر از این جریان پشتیبانی مالی می كنند.
سرطان زایی محصولات تراریخته كه سازمان حفاظت محیط زیست در گذشته آن را با تشریفات خاص و یك كنفرانس با مشاركت یك سازمان مردم نهاد ضد فناوری بزرگ نمایی كرد، حاصل مطالعه ای جعلی و مخدوش بود كه با پشتیبانی مالی صلح سبز و چند شركت مدعی صنعت ارگانیك توسط سرالینی انجام شده بود. برخی مطالعات ادعایی دیگر علیه محصولات تراریخته هم با پشتیبانی مالی صلح سبز صورت گرفته و محتواهای تولیدی این بنیاد ثروتمند بین المللی به وفور در داخل كشور توسط عوامل مرتبط با سازمان حفاظت محیط زیست ترجمه و منتشر می شد.
منبع خیلی از مطالب منتشر شده در داخل كشور را می توان در آثاری كه صلح سبز و جریان همسو با آن منتشر می كنند یافت. جستجوی كلمه تراریخته در سایت سازمان حفاظت محیط زیست و جزواتی كه برای مراكز حساس نظام مانند دفتر مقام معظم رهبری و شورای عالی امنیت ملی ارسال می كرد گویای این ارتباط است. جالب اینكه سازمان حفاظت محیط زیست صلاحیت اظهارنظر در مورد سلامت محصولات غذایی را ندارد و تنها می تواند در مورد مسایل زیست محیطی نظر دهد اما همه وقت خویش را برای اظهارنظر خارج از حیطه خود صرف كرده است. خوشبختانه پاسخ همه این موارد توسط جامعه علمی و دانشگاهی كشور و انجمن های علمی مربوطه عرضه شده و شبهه ای باقی نمانده است.
- در رابطه با این محصولات سازمان محیط زیست چه مسئولیت هایی دارد؟
بر اساس قانون ملی ایمنی زیستی مصوب سال ۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی، سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان یكی از مراجع ذی صلاح ملی، مسئول «بررسی ارزیابی احتمال خطر زیست محیطی محصول تراریخته عرضه شده توسط متقاضی» است. مدارك مربوط به ارزیابی احتمال خطر زیست محیطی محصول تراریخته كه متقاضی صدور مجوز از وزارت جهاد كشاورزی است، در كمیته ایمنی زیستی این سازمان مورد بررسی قرار خواهد گرفت و نتایج این بررسی به كمیته صدور مجوز وزارت جهاد كشاورزی و در مواردی به وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكی ارسال خواهد شد تا تصمیم گیری نهایی در مورد آن محصول صورت گیرد. لازم به ذكر است كه این سازمان مسئول صدور مجوز موجود زنده تراریخته در حوزه حیات وحش هم هست كه در صورت وجود تقاضا مورد بررسی قرار خود گرفت.
- محصولات تراریخته چه مزایایی برای محیط زیست دارند كه آقای كلانتری موافقت صریح خویش را با این محصولات اعلام كرده اند؟
مواضع جناب آقای دكتر كلانتری با آگاهی از نظرات كارشناسی جامعه علمی و دانشگاهی كشور و انجمن های علمی مرتبط بیان شده است. نه تنها مطالب خلاف واقع كه بر ضد این فناوری منتشر می گردد صحیح نیست بلكه بهره مندی از این فناوری در كشاورزی به طور حتم ما را به كشاورزی پایدار و سازگار با محیط زیست نزدیك تر خواهد نمود. از جمله اهمیت و كاربرد محصولات تراریخته برای محیط زیست می توان به موارد زیر اشاره كرد:
كاهش مصرف سموم: برای تولید محصولات تراریخته مقاوم به آفات نیازی به استفاده از سموم شیمیایی نیست. در مورد علف كش ها هم از نوع بسیار كم زیان تر مورد تایید سازمان بهداشت جهانی استفاده می گردد. فناوری تراریخته در طول ۲۰ سال سابقه مصرف سبب كاهش مصرف آفت كش ها به مقدار ۵۸۴ میلیون كیلوگرم شده و از این طریق به حفظ محیط زیست كمك كرده است. در مطالعه ای با بررسی ۱۴۷ مقاله علمی معتبر ثابت شده است كه فن آوری محصولات حاصل از مهندسی ژنتیك استفاده از آفت كش های شیمیایی را ۳۷ درصد كاهش داده است.
امكانپذیری كشاورزی در شرایط سخت (كم آبیاری، شورورزی): استفاده از گیاهان تراریخته ای كه بتوانند شرایط سخت و شوری خاك و آب را تحمل كرده یا متحمل به كم آبی باشند امكان استفاده از زمین های شور و شرایط محیطی سخت را برای تولید محصولات كشاوری امكان پذیر می كند. به طور ویژه در كشور ما كه با كمبود آب مواجه هستیم استفاده از محصولات تراریخته متحمل به خشكی مانند برنجی كه می تواند بدون نیاز به غرقابی كشت شود بسیار حائز اهمیت است. مهندسی ساختار ریشه در گیاهان تراریخته هم در دستور كار است كه می تواند انقلاب سبز دیگری در جهت تولید گیاهان متحمل به خشكی برای تهدید كم آبی آینده كشورها باشد و در واقع ایران می تواند مانند كشور هند از تراریخته به عنوان راه نجات برای مقابله با كم آبی در حوزه كشاورزی استفاده كند.
حفظ تنوع زیستی: این فناوری با افزایش بازدهی كشاورزی باعث صرفه جویی در زمین مصرفی به میزان ۱۵۲ میلیون هكتار بین سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۴ شده است. این امر با استفاده از جلوگیری از تبدیل بیشتر زمین های بكر به زمین های كشاورزی به حفظ تنوع زیستی كمك كرده است. حفظ موجودات مفید و غیرهدفی كه با مصرف سموم آفت كش همگی از بین می روند مصداق دیگری برای كمك به تنوع زیستی است همینطور با مقاوم سازی ارقام با ارزشی كه به دلیل حساسیت به آفات و بیماری های خاصی از تولید خارج شده بودند و یا به كارگیری پتانسیل ژنتیكی گونه های وحشی برای تولید گیاهان برتر، تنوع ژنتیك افزایش می یابد.
كاهش گاز كربنیك: این محصولات تنها در سال ۲۰۱۴ سبب كاهش تولید گازدی اكسید كربن به مقدار ۲۷ میلیارد كیلوگرم (۲۷ میلیون تن) شده اند كه معادل خروج ۱۲ میلیون خودرو از جاده ها به مدت یك سال بود.
نجات گونه های در حال انقراض و احیای گونه های منقرض شده هم از دیگر كابردهای مهندسی ژنتیك است كه برای محیط زیست حائز اهمیت بالایی خواهد بود.
-آیا آقای كلانتری صلاحیت لازم را برای اظهار نظر راجع به فناوری تراریخته دارد؟ آیا وی در اظهار نظرهای خود از نظر كارشناسان استفاده كرده است ؟
بر اساس قانون ملی ایمنی زیستی، سازمان حفاظت محیط زیست به همراه وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكی و وزارت جهاد كشاورزی، از مراجع ذی صلاح صدور مجوز در رابطه با محصولات تراریخته (حوزه حیات وحش) و مسئول «بررسی ارزیابی احتمال خطر زیست محیطی انجام شده توسط متقاضی» هم است ازاین رو پشتوانه قانونی اظهارنظر در حوزه ارزیابی های زیست محیطی این محصولات را دارد. از نظر محتوایی هم موضع گیری او با آگاهی از نظرات كارشناسی بوده است كه مراجع رسمی متولی این حوزه در جهان درباره سلامت این محصولات به اجماع بیان كرده اند. باآنكه مخالفت های سیاسی و رسانه ای و راه اندازی كمپین از جانب جریان های تندرو ضدفناوری مانند صلح سبز گاه با بزرگ نمایی هایی همراه است اما نمی توان آن را در برابر اجماع بیش از ۲۰۰ مركز علمی جهان و مراجع رسمی مانند سازمان جهانی بهداشت، فائو و سازمان های محیط زیست و غذا و داروی كشورها قرار داد.
سازمان حفاظت محیط زیست به لحاظ جایگاه خود موظف به اجرای تكالیف قانونی خویش است و نه اظهارات سیاسی و رسانه ای طیف های مختلف كه بر مبنای منافع شخصی و گروهی صورت می گیرد. سیاست های كلی و بلندمدت جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۷۹/۱۱/۳)، سند ملی زیست فناوری (۱۳۸۴) و راهبردهای اجرایی آن مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی (۱۳۸۶) و قانون ملی ایمنی زیستی (ماده ۲) با تایید سلامت و تاكید بر ضرورت بهره مندی از این فناوری، تولید محصولات اصلاح شده ژنتیك و تراریخته را تكلیف كرده اند همینطور مقامات وزارت بهداشت و حتی وزرای سابق بهداشت دكتر ملك زاده، دكتر پزشكیان و دكتر لنكرانی و مراجع رسمی دیگرهمچون ستاد توسعه زیست فناوری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت كشاورزی، مرجع ملی ایمنی زیستی، مراكز پژوهشی ملی و انجمن های علمی بیوتكنولوژی، ژنتیك، اصلاح نباتات و ایمنی زیستی همواره با رد شایعات بر سلامت این فناوری و استفاده از ظرفیت آن برای حل معضلاتی چون بحران آب كشاورزی، حذف سموم شیمیایی و افزایش كمیت و كیفیت محصول تاكید كرده اند.
- گفته می گردد تولید این محصولات برخلاف قانون است و برنامه ششم توسعه هم تولید این محصولات را ممنوع كرده است. صحت این ادعا را تایید می كنید؟
خیر. قانون برنامه ششم توسعه بر لزوم انجام ارزیابی های ایمنی زیستی تاكید داشته است و این مورد هم مسئله جدیدی نیست و در قانون ملی ایمنی زیستی هم بر این مورد تاكید شده بود. این جریان در حالی از «ممنوعیت تراریخته در برنامه ششم توسعه» به عنوان یكی از مستندات خود در نقد موضع سازمان حفاظت محیط زیست سخن گفته است كه اساسا چنین مصوبه ای وجود خارجی ندارد. تنها مصوبه ای كه در این باره در برنامه ششم توسعه موجود است، بند ز ماده ۴۱ است كه بر رعایت قانون ایمنی زیستی و صدور مجوز برای محصولات تراریخته تاكید كرده است. قانون ملی ایمنی زیستی (مورد تاكید در ماده مذكور) در ماده ۲، دولت را مكلف كرده است تمهیدات لازم را برای تسهیل «تولید، رهاسازی، نقل و انتقال داخلی و فرامرزی، صادرات، واردات، عرضه، خرید، فروش، مصرف و استفاده از موجودات زنده تغییر شكل یافته ژنتیكی با رعایت مفاد این قانون» فراهم آورد. همان گونه كه گفته شد زیست فناوری كشاورزی و تولید محصولات تراریخته در اسناد بالادستی دیگر هم مورد تاكید است و به طور حتم مراجع قانونی كشور این حجم از جعل و دروغ پردازی را تحمل نخواهند كرد. موضع قاطع رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در دفاع از علم و فناوری هم با آگاهی از تكالیف قانونی و اسناد بالادستی كشور و در همراهی با اجماع نظر جامعه دانشگاهی و مراجع رسمی متولی امر بیان شده و خدشه ای بر آن وارد نیست؛ باآنكه مخالفت هایی را از جانب كسانی كه منافع شخصی، سیاسی و اقتصادی خویش را دنبال می كنند برانگیخته است.
- دلایل محدودیت هایی كه در بعضی كشورها برای تولید و مصرف این محصولات تعریف شده چیست ؟
آنچه روشن است هیچ یك از كشورهای پیشرفته مصرف و واردات محصولات تراریخته را ممنوع نكرده اند البته در حوزه كشت محصولات تراریخته ۲۸ كشور جهان به كشت این محصولات مبادرت می كنند و اینكه دیگر كشورها كشت نمی كنند دلایل مختلفی دارد كه هیچ یك از این دلایل به بحث سلامت این محصولات مرتبط نیست. برای مثال ژاپن با وجود صدور مجوز برای كشت و مصرف بیش از ۳۰۰ محصول تراریخته به علت شرایط اقلیمی و عدم رونق كشاورزی در این كشور معمولا این محصولات را نمی تواند كشت كند. بنابراین خیلی از متقاضیان و تولیدكنندگان بذر در این كشور تقاضای صدور مجوز كشت را اساسا مطرح نمی كنند. برای مثال ژاپن به هیچ وجه امكان كشت سویا و ذرت را ندارد. بنابراین غیر تراریخته این محصولات هم در ژاپن كشت نمی شود و عدم مشاهده كشت محصولات تراریخته در ژاپن بنابراین است. از جانب دیگر ژاپن یكی از تولیدكنندگان گل در جهان است بنابراین محصولاتی مانند گل رز تراریخته در ژاپن كشت می گردد.
یك بحث عمده از جانب جریان مقابله با مهندسی ژنتیك این است كه كشورهای اروپایی كشت و مصرف محصولات تراریخته را به علت عوارضی چون سرطان و بیماری های مشابه ممنوع كرده اند. اروپایی ها با وجود انجام آزمایشات طولانی و دقیق و سخت گیری های بیش از حد در حوزه صدور مجوز این محصولات هیچ عوارضی را برای این محصولات مشاهده نكرده اند و مجوزهای تولید و مصرف از جانب اداره ایمنی غذایی اتحادیه اروپا بر همین مبنا صادر شده و می گردد. این مجوزها در تمامی كشورهای عضو اتحادیه اروپا اعتبار دارند. سویا و ذرت تراریخته در حجم بالایی به اروپا وارد و مصرف می گردد. عدم كشت محصولات تراریخته در بعضی از این كشورها هم بر مبنای قانون ۲۰۱۵ صورت می گیرد كه به تصریح این قانون شامل دلایل سیاسی، اقتصادی و سیاست های كشاورزی می گردد.
بحث ممنوعیت كشت و مصرف در مورد سایر كشورهای اروپایی مانند سوییس هم مطرح شده است. سوییس هم بر مبنای داده های موجود در صفحه اتاق تهاتر ایمنی زیستی این كشور برای محصولات تراریخته مختلف مجوز مصرف انسانی و دامی صادر كرده است ازاین رو ممنوعیت مصرف تراریخته در سوییس خلاف واقع است. عدم كشت محصولات تراریخته در سوییس هم مانند ژاپن عمدتا به علت عدم امكان كشت محصولات تراریخته موجود در بازار یعنی سویا، ذرت، كلزا و پنبه است. دولت این كشور برای آگاه سازی مردم ده ها پروژه تحقیقاتی را درباره سلامت محصولات تراریخته با استفاده از مراكز علمی این كشور سامان داد تا نظر كارشناسی و رسمی خویش را در این باره به عموم و رسانه ها ابراز كند. در نهایت گزارشی بعد از چهار سال تحقیقات فشرده پرحجم منتشر گردید. گزارش مذكور شامل ۳۰ پروژه تحقیقاتی میدانی و یك متاآنالیز برای جمع بندی ادبیات علمی و مقالات موجود از همه مطالعات انجام شده در جهان درباره آثار محصولات تراریخته بود. نتیجه پروژه های میدانی در قالب ۷۰ مقاله علمی منتشر شده است. نتیجه نهایی این گزارش این بوده كه هیچ خطر سلامتی و زیست محیطی برای محصولات تراریخته وجود ندارد.
در بخشی از گزارش نهایی این پروژه آمده است: پروژه های تعریف شده به تاثیرات كشت محصولات تراریخته در حوزه اكولوژی خاك، تنوع زیستی، شار (انتقال) ژنی و آثار بر موجودات غیر هدف پرداخته است. هیچ یك از پروژه های تحقیقاتی مذكور خطرات زیست محیطی خاصی را در ارتباط با مهندسی ژنتیك سبز و یا خطراتی كه مختص شرایط داخلی سوییس باشد نشان نداد. این نتایج با بیش از هزار مطالعه انجام شده در جهان كه در این پروژه هم بررسی شده اند هماهنگ است. سران جریان ضد این فناوری در كشور با زیركی و بدون اشاره به اینكه هیچ یك از مراجع رسمی كشورها آثار جانبی ادعایی را تایید نكرده اند به بحث كشت و عدم كشت می پردازند و تلاش می كنند مردم را این گونه فریب دهند كه مراجع رسمی متولی سلامت و محیط زیست در كشورها این فناوری را مردود می دانند. در حالی كه كشورها با عنایت به دلایل مختلف مانند آب و هوا و سیاست های كشاورزی و غیره هم ممكن است محصولی را كشت نكنند یا نتوانند كشت كنند.
***ایسنا آماده انعكاس دیدگاه های موافقان و مخالفان تراریخته است.